Metaforen

Een metafoor is een overdrachtelijke uitdrukkingsvorm met als doel een verdieping of verandering teweeg te brengen. Een metafoor creëert een beeld vanuit een andere ervaringscontext zodat het subject kinesthetisch (gevoelsmatig) hierin kan meegaan.

Algemeen

Verhalen vertellen maakt deel uit van onze rijke erfenis. Ze hebben altijd gediend om vorige, huidige en toekomstige generaties op elkaar aan te sluiten. Zo beschikken we over mythen van de Grieken, graallegenden van koning Arthur, de fabels van Aesopus en de verhalen van moderne schrijvers.

De verhalen die jij over je leven vertelt (of die je over de levens van andere familieleden hoort) vervullen dezelfde functie, want ze binden generaties net zo goed. Welke verhalen hoor je graag en vertel je met plezier over je leven? Misschien heb je ooit verhalen gehoord over toen je werd geboren, je eerste dag op school en de mensen in je jeugd. De waarheid kan gekker en onderhoudender zijn dan fantasie. Verder worden de verhalen verteld en nog eens verteld en wordt er elke keer wel iets aan toegevoegd.

Mondeling doorgegeven familieverbanden gaan verloren wanneer gezinnen uit elkaar gaan en oude mensen sterven. Kate Burton (een van de auteurs van NLP voor dummies) heeft een buurvrouw, die zich na haar pensionering met genealogie is gaan bezighouden, maar daarbij verder is gegaan dan alleen maar een stamboom op te stellen. Haar blijvende nalatenschap aan haar familie is een fascinerende bundel met familieverhalen. In de familiestamboom heeft ze alle mogelijke anekdotes van alle levende familieleden verwerkt. Ze heeft dat gepubliceerd met het doel haar familie en de komende generaties te vermaken en meer inzicht in hun voorgeslacht te geven.

Metaforen in onze dagelijkse taal

Net zoals mensen elkaar voortdurend verhalen vertellen, zo zijn je dagelijkse gesprekken doorspekt met metaforen.

Neem de volgende voorbeelden:

• Het was buiten een puinhoop.
• Hij was als was in haar handen.
• De zaak loopt op rolletjes.
• Zij heeft er geen oren naar.
• Je begrijpt dat de sfeer toen te snijden was.

Betekenis metaforen

Sommige mensen zeggen dat een plaatje meer zegt dan duizend woorden. Maar je zou kunnen zeggen dat een metafoor meer zegt dan duizend plaatjes. Het woord metafoor is afkomstig uit het Grieks en betekent letterlijk 'overdragen', vandaar in overdrachtelijke zin. Een metafoor maakt een vergelijking tussen twee termen die soms niet aan elkaar verwant zijn. Het kan een krachtige en innovatieve manier zijn om een situatie te beschrijven. Het kan de luisteraar helpen om over zichzelf na te denken, een situatie in een nieuw licht te zien (ook een metafoor trouwens) of om een nieuwe manier te ontdekken om een kwestie op te lossen.

NLP en metaforen

In NLP gebruikt men metaforen in een ruimere zin dan in het woordenboek wordt omschreven. Ze worden namelijk gehanteerd om mensen te helpen zich van de ene naar de andere context te verplaatsen. NLP noemt deze verplaatsing lateraal chunken. Zoals eerder is uitgelegd, heeft chunken betrekking op de mate van gedetailleerdheid van informatie (een niveau omhoog in de richting van de grote lijnen of een niveau omlaag in de richting van meer details) om met iemand op het geschiktste niveau te communiceren.

Nick Owens beschrijft in zijn boek The Magic of Metaphor (Crown House Publishing 2001, gereproduceerd met toestemming) als volgt: 'Metaforen zijn niet louter poëtische of retorische verfraaiingen, maar ook krachtige manieren om waarnemingen en ervaringen vorm te geven.'

Tijdens een workshop om presentaties op te stellen, werd er door een van de deelneemsters gezocht naar een creatieve manier om een presentatie voor een groep middelbare scholieren levendiger te maken. Als beroepskeuzeadviseuse bezoekt deze deelnemer scholen waar ze groepen alle stagemogelijkheden moet uitleggen. In het begin legde ze de kinderen de keuzemogelijkheden rechtstreeks voor in de hoop dat ze zouden luisteren vanwege haar aanstekelijk enthousiasme en kennis van zaken.

Toen bedacht zij de metafoor van een mobiele telefoon, iets waarmee alle kinderen zich konden identificeren. Ze vergeleek de diverse trajecten en keuzemogelijkheden met de ingewikkelde functies van het nieuwste mobieltje. Op deze manier overbrugde ze de kloof tussen adviseur en leerling en maakte ze haar praatje boeiender. Dankzij de aantrekkelijke metafoor ontdekte ze een frisse aanpak die haar verhaal levendiger maakte en de kinderen inspireerde.

Metaforen gebruiken om nieuwe oplossingen te vinden

Een van de verhalen van Robert Dilts in zijn boek Sleight of Mouth gaat over een jongeman in een psychiatrische inrichting die in de waan verkeert dat hij Jezus Christus is. Hij brengt zijn dagen door met niets doen en rondzwerven. Hij hindert de andere patiënten die hem zo veel mogelijk negeren. Alle pogingen van psychiaters en het verplegend personeel om hem van zijn waandenkbeeld te genezen, zijn vergeefs. Op een dag verschijnt een nieuwe
psychiater op het toneel. Nadat hij de patiënt een poosje op zijn gemak heeft geobserveerd, stapt hij op hem af. Ik begrijp dat je over enige ervaring als timmerman beschikt', zegt hij. 'Eh, ja, dat is zo', antwoordt de patiënt. De psychiater legt de patiënt uit dat ze een nieuwe recreatiezaal aan het bouwen zijn en dat ze daarbij iemand nodig hebben die over timmermansvaardigheden beschikt. 'We zouden jouw hulp goed kunnen gebruiken', zegt de psychiater. 'Tenminste, als jij het type mens bent die graag anderen helpt.'

En zo loopt het verhaal goed af. De patiënt wordt bij een project betrokken, begint weer met mensen te interacteren en is uiteindelijk in staat de inrichting te verlaten en een vaste baan te vinden.

In dit therapeutisch verhaal maakt de nieuwe psychiater met de patiënt contact door met zijn eigen metafoor te werken. Als de patiënt gelooft dat hij Jezus is, accepteert de psychiater dat en doet hij geen pogingen om de patiënt tegen te spreken. In plaats daarvan gaat hij met de overtuiging van de patiënt aan de slag en past hij zich aan dezelfde metafoor (Jezus de timmerman) aan om de behandeling te starten.

In alle disciplines werken ervaren therapeuten vaak met metaforen van de cliënten zelf om de accenten in problemen te verleggen. Op dezelfde manier kun je met de metaforen van andere mensen werken om de communicatie in je dagelijks leven te verbeteren.

Dat kun je bijvoorbeeld doen om:

• Slecht nieuws (bijvoorbeeld uitstel van een project of werkwijzigingen) over te brengen.
• Angstige examenkandidaten te kalmeren.
• Een ingewikkeld onderwerp aan een groep mensen uit te leggen. Moed of vertrouwen in een jong kind te versterken.

Vergelijkingen van levensomstandigheden met het weer (na regen of storm volgt zonneschijn of een briesje) of van lastige situaties met het beklimmen van een berg of het oversteken van een rivier kunnen spanningsverminderend werken. Ook kun je iemands denken beïnvloeden door een boodschap te formuleren in termen van de favoriete sport van de ander (voetbal, tennis, zeilen, paardrijden).

Ton is therapeut en werkt met verslaafde cliënten. Hij vertelde ons: 'Ik had een cliënt die me vertelde hoe heerlijk ze het vond om te drinken totdat het uit de hand begon te lopen. In het begin beschreef ze de aangename aspecten van haar lijfdrank: de trek in haar eerste glas, de geur, de schoonheid van de fles en de aantrekkelijke verpakking. Maar naarmate ze dieper inging op de gevoelens van hulpeloosheid toen ze verslaafd was geraakt, veranderde de alcohol in een kwelgeest die haar achtervolgde en doodsbang maakte. In de loop van haar behandelingen gingen we samen met dit verhaal aan de slag, we veranderden de plot en werkten het om tot een geschiedenis met een gelukkig slot. Zo kon ze daarna weer in een toekomst geloven waarin ze zich kon ontworstelen aan de verslaving die haar leven volkomen had beheerst.'

Therapeutische metaforen als interventievorm bieden impliciete, vaak speelse oplossingen (outcome) voor een geconcretiseerd probleem. 

Directe en indirecte metaforen

NLP maakt onderscheid tussen directe en indirecte soorten metaforen.

DIRECTE (OPPERVLAK) METAFOOR	INDIRECTE (DIEPTE) METAFOOR
Duidelijke herkenning	Soort hypnose
Situaties zijn herkenbaar	Boodschap voor het onbewuste

 Opmerking:  Wij beperken ons in deze cursus tot de directe oppervlakte metaforen.

Een directe metafoor vergelijkt een situatie met een andere situatie die inhoudelijk duidelijk met de eerste situatie in verband staat. Een voorbeeld is leren omgaan met een nieuwe softwaretoepassing vergelijken met leren autorijden. Beide situaties hebben op leren betrekking.

Een indirecte metafoor maakt een vergelijking die niet onmiddellijk voor de hand ligt. Leren omgaan met software wordt bijvoorbeeld vergeleken met koken of een vakantie plannen. In creatieve advertentiecampagnes wordt vaak van dit soort metaforen gebruik gemaakt.

Twee partners die een trainingsbureau opzetten, brainstormden om een naam te verzinnen die van de gebruikelijke bedrijfsnamen afweek en gemakkelijk te onthouden was. In plaats van het voorspelbare Jansen & Pietersen kozen ze de naam 'Watercress' als indirecte metafoor vanwege de subtiele associaties met vaardigheden, een frisse aanpak en verborgen krachten.

Isometrische metaforen

De hypnotherapeut Milton Erickson boekte ongelooflijke successen bij ernstig zieke mensen door ze therapeutische verhalen te vertellen terwijl ze in een heel ontspannen, ontvankelijke toestand luisterden. De cliënten interpreteerden de verhalen op hun eigen manier en pasten deze op hun eigen situatie toe om hun gezondheid te verbeteren.

De methode die Erickson gebruikte om de verhalen samen te stellen die hij daarna aan zijn cliënten vertelde, wordt door NLP een isometrische metafoor genoemd. Isometrisch wil zeggen dat de meeteenheid in alle richtingen dezelfde is. De therapeut bedenkt een verhaal over een geheel ander onderwerp dan het probleem van de cliënt. De therapeut gebruikt dit verhaal om de cliënt naar een gewenste ontknoping te leiden.

Neem het volgende voorbeeld. Als een collega op je werk tegen je zegt: 'Dit project is een echte nachtmerrie', kun je hier en daar termen in het gesprek invoegen die op slapen en dromen betrekking hebben om meer informatie te krijgen of de betrokkene naar een positievere manier van denken te leiden. Je kunt tijdens zo'n gesprek bijvoorbeeld zeggen: 'Van welke aspecten van het project lig je 's nachts wakker? Welke kwesties kunnen nog wel even blijven rusten? en Wat zou je graag in je stoutste dromen zien gebeuren?'

Principes en proces van creëren

Er zijn enkele fundamentele principes bij het creëren van metaforen. De volgende ingrediënten dienen in een metafoor verwerkt te worden. Het gebruik hiervoor maakt je ene krachtige verhalenverteller:

• ANALOGIE: de verhaallijn vertoont een analogie met het probleemgebied van het subject.
• ALLEGORIE: vergelijking waarvan het grondpatroon, waar de vergelijking op slaat, ook in het verhaal voorkomt, bv. sprookjesvorm.
• ISOMORFOLOGIE: het verhaal wordt 'bevolkt' met fictieve of vergelijkbare andere figuren of objecten (bv. sprookjesfiguren, dieren, archetypen of uit het leven gegrepen reële personen).

Voordat je start met het schrijven en ontwikkelen van een metafoor is het goed om aandacht te hebben voor het proces en de opbouw. Om een duidelijk beeld te hebben van de richting van de metafoor is het goed om:  

• 'Problem state' (probleem en wat het subject tegenhoudt) eerst scherp krijgen door goed te down-chunken.
• De sequitor (belangrijkste waarde) achterhalen en de outcome formuleren.
• Op een creatieve manier het speelse verhaal (de metafoor) hierbij bedenken. Dit is in feite een vorm van up-chunken.

 Wil je meer weten over NLP? Volg dan een NLP opleiding of een gratis workshop bij Response Instituut!